عاقبت عیبجویی و تجسّس در آیات قرآن و روایات!

عاقبت عیبجویی و تجسّس در آیات قرآن و روایات

و روایاتی در این خصوص...

هر انسانی دارای اخلاقی خوب و بد، و نقاطی مثبت و منفی، و ظاهری سالم و معیوب است. عمل و گفتار زشت عیبجویان این گونه است که هیچگاه در رابطه با دیگران نقاط خوب، مثبت و سالم ایشان را نمی بینند، بلکه درست به دنبال آن نقاط بد هستند تا با  . . .
بقیه در ادامه مطلب . . .

عیبجویی و تجسّس در آیات قرآن و روایات

هر انسانی دارای اخلاقی خوب و بد، و نقاطی مثبت و منفی، و ظاهری سالم و معیوب است. عمل و گفتار زشت عیبجویان این گونه است که هیچگاه در رابطه با دیگران نقاط خوب، مثبت و سالم ایشان را نمی بینند، بلکه درست به دنبال آن نقاط بد هستند تا با آگاهی و اشاعة آن، موجب بدنامی صاحب آن و آبروریزی وی شوند.

در حالی که شایسته این است که ما به جای پی جویی عیوب دیگران، به دنبال عیوب و گناهان خود، و در پی اصلاح و پاکیزه کردن وجود آلودة خویش باشیم، نه اینکه از خود غافل شویم و شبانه روز در جستجوی لغزشهای مردم باشیم و با آشکار نمودن آنها باعث بدنامی و رسوائی ایشان شویم. و بترسیم از این که خداوند نیز به کیفر و مکافات عمل زشتمان، ما را در دنیا و آخرت در نزد خلایق رسوا و بدنام نماید. زیرا هر کس به نوعی مرتکب خطا و لغزش شده، یا هر لحظه ممکن است در دام شیطان گرفتار آید و مرتکب گناه شود، و همین خطا و آلودگی وسیله ای باشد برای بدنامی و رسوایی او، که باید از این مصیبت و گرفتاری خانمانسوز به خدا پناه ببریم.

به علاوه، برای عامل این عمل زشت تجسس و عیبجویی، مجازات و مکافات سختی در دنیا و آخرت مقرّر شده است.

                           دیـدة بد بین بپوشان ای کریم عیب پوش

                           زین دلیریها که من در کنج خلوت می کنم1

عیبجویی و تجسّس در لغت و اصطلاح

از لحاظ لغوی عَیْب به معنی، عیب، نقص، ناهنجاری، ناهنجاری اخلاقی و عار، و تجسس به معنی جاسوسی و عمل جاسوسی آمده است.2

و از لحاظ اصطلاحی، یعنی تلاش در آگاهی از عیب دیگران و فاش کردن گناهان و لغزشهای پنهانی دیگران در بین مردم، و یا پی جویی و آشکار نمودن عیوب و نواقصی که از چشم دیگران پوشیده است.3

عیبجویی و تجسّس در آیات قرآن

در این قسمت به بعضی از آیات قرآن که در مورد عیبجویی و تجسس سخن به میان آورده است، اشاره می کنیم و آنها را مورد برسی قرار می دهیم.

ـ « وَ لاتَلمِزوا اَنفُسَکُم ».4

« و عیب یکدیگر را به رخ نکشید ».

لاتَلمزوا از مادة لمز بر وزن ( طنز ) به معنی عیبجویی و طعنه زدن است، بعضی از مفسران می گویند که لمز شمردن عیوب افراد است در حضور آنها و همچنین عیبجویی با چشم و اشاره است. قرآن در این آیه با تعبیر انفسکم به وحدت و یکپارچگی مؤمنان اشاره کرده و اعلام می دارد که همة مؤمنان به منزلة نفس واحدی هستند و اگر از یکدیگر عیبجویی کنید در واقع از خودتان عیبجویی کرده اید.

در پایان آیه برای تأکید بیشتر خداوند می فرماید: و آنها که توبه نکنند و از این عمل دست بر ندارند ظالم و ستمگرند « وَ مَن لَم یَتِب فَاُلئکَ هُمُ الظالِمُون ». چه ظلمی از این بدتر که انسان با سخنان نیش دار، و تحقیر و عیبجویی، قلب مردم باایمان را که مرکز عشق خدا است بیازارد و آبروی آنها را که سرمایة بزرگ زندگی آنان است از  بین ببرد.1

ـ « وَ لاتَجَسَّسوا وَ لایَغتَب بَعضُکُم بَعضاً ».2

« و در کار دیگران تجسس نکنید و کسی از شما غیبت دیگری نکند ».

در مورد غیبت در قسمتهای بعد مطالبی را ذیل همین آیه مطرح می نمائیم. ولی این آیه به مسئلة دیگری که تجسس است اشاره دارد، خداوند در این آیه صریحاً  می فرماید: لاتَجَسَّسوا یعنی هرگز در کار دیگران و در زندگی خصوصی افراد تجسس نکنید. تجسس و تحسس هر دو به معنی جستجوگری است ولی اولی معمولاً در امور نامطلوب می آید، و دومی غالباً در امر خیر. در حقیقت جستجوگری عاملی است برای کشف اسرار و رازها و احیاناً عیوب نهانی مردم،‌ و اسلام هرگز اجازه نمی دهد که رازهای خصوصی افراد فاش شود. به تعبیر دیگر اسلام می خواهد مردم در زندگی خصوصی خود از هر نظر در امنیت باشند. بدیهی است اگر اجازه داده شود هر کس به جستجوگری دربارة دیگران برخیزد حیثیت و آبروی مردم بر باد می رود.3 و جهنمی به وجود می آید که همة افراد اجتماع در آن معذب خواهند بود. به این ترتیب تجسس موجب افشای عیوب پنهانی و آگاهی بر این امور سبب غیبت می شود که اسلام از معلول و علت هر دو نهی کرده است.4

ـ « وَیلٌ لِکُلِّ هُمَزَهٍ لُمَزَه ».1

« وای بر هر بدگوی کنندة عیبجوی ».

سورة‌ همزه با این آیه آغاز می شود که تهدیدی کوبنده است، می فرماید: وای بر هر عیبجوی مسخره کننده ای!2 آنها که با نیش زبان و حرکات دست و چشم و ابرو در پشت سر و پیش رو، دیگران را استهزاء کرده، یا عیبجویی و غیبت می کنند، یا آنها را هدف تیرهای طعن و تهمت قرار می دهند. همزه و لمزه هر دو صیغة مبالغه است. اولی از ماده همز در اصل به معنی شکستن است و از آنجا که افراد عیبجو و غیبت کننده شخصیت دیگران را در هم می شکنند و حیثیت ایشان را لکه دار می کنند، به آنها همزه اطلاق می شود. و لمزه به معنی غیبت کردن و عیبجویی نمودن است.3

در سخنی از ابن عباس آمده است که در تفسیر این دو چنین گفته است: آنها کسانی هستند که سخن چینی می کنند، و میان دوستان جدایی می افکنند، و مردم را با عیوب توصیف می کنند. گویا ابن عباس این سخن را از حدیثی که از پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله ) نقل شده است استفاده کرده است، آنجا که فرمود: « اَلا اَنبئکُم بِشِرارِکُم؟ قالُوا بَلی یا رَسول الله، قالَ: اَلمَشاؤونَ بِالنَّمیمَه، المُفَرَّقونَ بینَ الا حبَّه، اَلباغونَ لِلبَراءِ المَعایب: آیا شما را از شریرترین افراد خبر دهم؟ گفتند: آری ای رسول خدا! فرمود: آنها که بسیار سخن چینی می کنند، در میان دوستان جدایی می افکنند، و برای افراد پاک و بی گناه در جستجوی عیبند ».4

پس با توجه به این آیه هرگونه عیبجویی که موجب تحقیر و هتک آبروی مؤمن شود حرام و برای عامل آن عذاب سختی در دنیا و آخرت است.

عیبجویی و تجسّس در احادیث و روایات

در این قسمت به تعدادی از احادیث و روایاتی که در مورد عیبجویی و تجسس از معصومین( علیهم السلام ) رسیده است اشاره می کنیم.

ـ الامام علی( علیه السلام ): « مَن أبصَرَ عَیبَ نَفسِهِ شُغِلَ عَن عَیبِ غَیرِهِ ».1

امام علی( علیه السلام ):‌ « هر کس عیب خود را ببیند از پرداختن به عیب دیگران باز ایستد ».

ـ الامام علی( علیه السلام ): « لاتَعِب غَیرَکَ بِما تَاتیه، وَ لاتُعاقِب غَیرَکَ بِذَنبٍ تُرَخِّصُ لِنَفسِکَ فیهِ »2

امام علی( علیه السلام ): « از دیگری به خاطر کاری که خود نیز آن را انجام     می دهی خرده مگیر و دیگری را برای گناهی که ارتکاب آن را به خودت اجازه می دهی، کیفر مده ».

ـ الامام الصادق( علیه السلام ): « مَنِ استَصغَرَ زَلَّهَ نَفسِهِ استَعظَمَ زَلَّهَ غَیرِهِ ».3

امام صادق( علیه السلام ): « کسی که لغزش خود را کوچک شمارد، لغزش دیگران را بزرگ ببیند ».

ـ الامام علی( علیه السلام ): « شَرُّ النّاسِ مَن کانَ مُتَتَبِّعاً لِعُیوبِ النّاسِ عَمیاً لِمَعایِبِهِ ».4

امام علی( علیه السلام ): « بدترین مردم کسی است که دنبال عیبهای مردم باشد و کور عیبهای خود ».

ـ الامام باقر( علیه السلام ): « کَفی بِالمَرءِ عَیباً أن یُبصِرَ مِنَ النّاسِ ما یَعمی عَنهُ عَن نَفسِهِ، اَو یَنهی النّاسَ عَمّا لایَستَطیعُ التَّحَوُّلَ عَنهُ، وَ أن یُؤذِیَ جَلیسَهُ فیما لایَعنیهِ ».5

امام باقر( علیه السلام ): « آدمی را همین عیب بس که کور خود و بینای مردم باشد، یا مردم را از چیزی نهی کند که خودش نمی تواند از آن دست بردارد و همنشین خود را با چیزهای بیهوده بیازارد ».

ـ الامام علی( علیه السلام ): « اَمقَتُ النّاسِ العَیّابُ ».1

امام علی( علیه السلام ): « دشمن ترین مردم، عیبجویان هستند ».

ـ الامام علی( علیه السلام ): « تَتَبَّعُ العُیوبِ مِن اَقبَحُ العُیُوبِ وَ شَرِّ السَّیِّئاتِ ».2

امام علی( علیه السلام ): « عیبجویی، از زشت ترین عیوب و بدترین گناهان    است ».

ـ رسول الله( صلی الله علیه و آله ): « مَن اَطفَأ عَن مُؤمِنٍ سَیِّئَهً کانَ خَیراً مِمَّن احیا مَوؤودَهً ».3

پیامبر خدا( صلی الله علیه و آله ): « هر کس گناه و کردار بد مؤمنی را بپوشاند، این کار بهتر ( ارزشمندتر ) از آن است که دختر زنده به گور شده ای را نجات دهد ».

ـ رسول الله( صلی الله علیه و آله ): « مَن عَلِمَ مِن اَخیهِ سَیِّئَهً فَسَتَرَها، سَتَرَ اللهُ عَلَیهِ یَومَ              القِیامَهِ ».4

پیامبر خدا( صلی الله علیه و آله ): « هر کس از برادر خود گناهی بداند و آن را بپوشاند، خداوند در روز قیامت گناهان او را بپوشاند ».

ـ رسول الله( صلی الله علیه و آله ): « مَن سَتَرَ اَخاهُ المُسلِمَ فی الدُّنیا سَتَرَهُ اللهُ یَومَ القِیامَهِ ».5

پیامبر خدا( صلی الله علیه و آله ): « هر که در دنیا عیب برادر مسلمان خود را بپوشاند، خداوند در روز قیامت بر او عیب پوشی کند ».

ـ رسول الله( صلی الله علیه و آله ): « مَن سَتَرَ اَخاهُ فی فاحِشَهٍ رَآها عَلَیهِ سَتَرَهُ اللهُ فی الدُّنیا وَ الآخِرَهِ ».6

پیامبر خدا( صلی الله علیه و آله ): « هر که از برادر خود کار زشتی مشاهده کند و آن را پوشیده نگه دارد، خداوند در دنیا و آخرت عیب پوش او باشد ».

ـ رسول الله( صلی الله علیه و آله ): « وَ قَد قالَ لَهُ رَجُلٌ: اُحِبُّ أن یَستُرَ اللهُ عَلَیَّ عُیوبی ـ : اُستُر عُیوبَ اخوانِکَ یَستُرِ اللهُ عَلَیکَ عُیوبَکَ ».1

پیامبر خدا( صلی الله علیه و آله ): « مردی به پیامبر خدا( صلی الله علیه و آله ) عرض کرد: دوست دارم خداوند عیبهایم را بپوشاند. حضرت فرمود: عیبهای برادرانت را بپوشان، تا خداوند عیبهای تو را بپوشاند ».

ـ الامام علی( علیه السلام ): «‌ اُستُر عَورَهَ اَخیکَ لِما تَعلَمُهُ فیکَ ».2

امام علی( علیه السلام ): « گناه و لغزش برادرت را بپوشان، چون آن را در خودت نیز سراغ داری ».

ـ الامام باقر( علیه السلام ): « یَجِبُ لِلمُؤمِنِ عَلَی المؤمِنِ اَن یَستُرَ عَلَیهِ سَبعینَ  کَبیرَهً ».3

امام باقر( علیه السلام ): « مؤمن در برابر مؤمن وظیفه دارد که هفتاد گناه بزرگ او را بپوشاند ».

ـ الامام علی( علیه السلام ): « ما الاکَ جُهداً فی النَّصیحَهِ مَن دَلَّکَ عَلی عَیبَکَ وَ حَفِظَ           غَیبَکَ ».4

امام علی( علیه السلام ): « کسی که عیبت را به تو نشان دهد و پشت سرت آبرویت را حفظ کند، در خیر خواهی و یکرنگی از هیچ کوششی فروگذار نکرده است ».

ـ الامام علی( علیه السلام ): « مَن تَتَبَّعَ خَفِیّاتِ العُیوبِ حَرَمَهُ اللهُ مَوَدّاتِ القُلوبِ ».5

امام علی( علیه السلام ): « هر که از عیبهای پنهانی (‌مردم ) جستجو کند، خدئاوند او را از دوستی دلها محروم گرداند ».

ـ الامام علی( علیه السلام ): « مَن تَتَبَّعَ عَوراتِ النّاسِ کَشَفَ اللهُ عَورَتَهُ ».6

امام علی( علیه السلام ): « هر که دنبال عیبهای مردم بگردد، خداوند عیب و زشتیهای او را بر ملا سازد ».

ـ رسول الله( صلی الله علیه و آله ): « لا تَتَّبِعوا عَوراتِ المُؤمِنینَ ؛ فَاِنَّهُ مَن تَتَبَّعَ عَوراتِ المُؤمِنینَ تَتَبَّعَ اللهُ عَورَتَهُ، وَ مَن تَتَبَّعَ اللهُ عَورَتَهُ فَضَحَهُ وَ لَو فی جَوفِ بَیتِهِ ».1

پیامبر خدا( صلی الله علیه و آله ): « عیبهای مؤمنان را جستجو نکنید، زیرا هر که دنبال عیبهای مؤمنان بگردد خداوند عیبهای او را دنبال کند و هر که خداوند تعالی عیوبش را جستجو کند، او را رسوا سازد گرچه درون خانه اش باشد ».

ـ الامام علی( علیه السلام ): « لا تَبتَهِجَنَّ بِخَطاءِ غَیرِکَ ؛ فَاِنَّکَ لَن تَملِکَ الاصابَهَ أبَداً ».2

امام علی( علیه السلام ): « از خطای دیگران هرگز شادمان مشو؛ زیرا تو نیز برای همیشه از خطا کردن مصون نیستی ».

گوشت بدن عیبجویان را قطع می کنند

در حدیث معراجیه نقل شده است که نبی اکرم محمد مصطفی( صلی الله علیه و   آله ) فرمود: وقتی به امر پروردگار به آسمانها عروج کردم، گروهی از مردم را دیدم که گوشت بدن آنها را از پهلو قطع می کنند و به آنها می خورانند و به ایشان گفته می شود: بخورید، به خاطر آنچه از گوشت برادر مسلمان خود ( در دنیا ) می خوردید!؟

وقتی این صحنه را مشاهده کردم، از جبرئیل پرسیدم: اینها چه کسانی هستند؟ جبرئیل در پاسخ من گفت:‌ هؤُلاءِ الهَمّازونَ مِن اُمَّتِکَ اللَّمّازونَ.3 یعنی، اینها سخن چینان و عیبجویان امت تو هستند.

دزدی غلام از خوشه های خرما

معتّب می گوید:‌ یک روز امام موسی بن جعفر( علیه السلام ) در باغ خرمایش مشغول بریدن شاخه های خرما بود، در این موقع یکی از غلامان آن حضرت را دیدم که از خوشه های خرما برداشت و پشت دیوار انداخت، من رفتم او را گرفتم و نزد حضرت آوردم و گفتم: من این غلام را دیدم که این خوشه ها را برداشته، پشت دیوار پنهان کرد.

حضرت به او فرمود:‌ آیا گرسنه مانده بودی؟ غلام گفت: نه آقای من! فرمود: پس چرا این خوشه ها را برداشتی؟ گفت:چون اینها را دوست داشتم و دلم می خواست، برداشتم، اما بد کردم و پشیمانم، مرا ببخشید. حضرت فرمود: راه صحیح و درستش این بود که به من می گفتی. حال برو و همة این خوشه های خرما هم مال تو. ولی دیگر چنین کاری نکن. سپس امام فرمود: او را رها کنید. رازش نزد ما پنهان می ماند، کارش را فاش نکنید.1

پیامبر خدا( صلی الله علیه و آله ) به امیرالمؤمنین علی( علیه السلام ) فرمود: « اگر مردی را روی زن بدکاره ای دیدی چه می کنی؟ حضرت عرض کرد: او را می پوشانم. فرمود: اگر دوباره دیدی؟ عرض کرد: تا سه بار با ازار و ردایم او را می پوشانم. پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) فرمود: جوانمردی جز علی نیست و فرمود: برای برادران خود پرده پوشی کنید ». از این حدیث مشخص می شود که اگر کسی برای دیگری عیب پوشی نماید کمال مردانگی و جوانمردی را که از خصلتهای مولای متقیان علی( علیه السلام ) است از خود نشان داده است. در این صورت است که خداوند هم عیب پوش او می گردد.

اکنون که در شیوه و راه و روش ائمة‌معصومین(‌ علیهم السلام ) ما اینچنین آمده است. ما که خود را شیعه و پیرو آنها می دانیم، آیا نباید راه و روش ایشان را در پیش گرفته و به جای این که عیوب و زشتیهای مردم را فاش کنیم و متعرّض آبروی آنها شویم، رازدار عیوب و زشتیهای مردم و حافظ آبروی ایشان گردیم.

در خواست پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله ) و عیب پوشی خداوند در روز قیامت

روایت شده است هنگامی که روز قیامت فرا می رسد، در آن روز رسول خدا(‌صلی الله علیه و آله ) از خدای سبحان درخواست می کند که به وقت حسابرسی خلایق، امت او را در حضور فرشتگان و پیامبران و امتهای دیگر محاسبه نکند، تا عیبهای امت مسلمان بر ایشان آشکار نشود بلکه به طریقی آنها را محاسبه کند که به جز خدای سبحان و پیغمبر او هیچ کس دیگر بر عیوب و گناهانشان آگاه نشود.

وقتی که این درخواست از جانب پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله ) مطرح         می شود، خداوند در پاسخ آن حضرت می فرماید:

« ای حبیب من، من نسبت به بندگانم از تو مهربانترم، زیرا همچنانکه تو دوست نداری و مایل نیستی که عیبهای ایشان نزد غیر تو آشکار شود، من هم دوست ندارم و روا نمی دارم که عیوب آنها حتی بر تو نیز آشکار گردد، به همین خاطر من خود به تنهایی آنان را محاسبه کرده به حسابشان رسیدگی می کنم به طوری که جز من کسی بر عیوب و لغزشهای ایشان آگاه نشود ».1

---

1  ـ مَن سَتَرَ عَلی مُؤمِنٍ فاحِشَهً فکانَّما اَحیا مَؤودَهً. ( میزان الحکمه / جلد 9 / صفحه 4220 )

1  ـ جامع دیوان حافظ / شفیع شجاع ادیب / تهران / انتشارات فاخر / چاپ دوم

2  ـترجمه مفردات راغب / جلد 1 / صفحه 398

3  ـ آفات زبان / جلد 1 / صفحه 251

4  ـ سوره حجرات / آیه 11

1  ـ تفسیر نمونه / جلد 22 / صفحه 180 و 181

2  ـ سوره حجرات / آیه 12

3  ـ تفسیر نمونه / جلد 22 / صفحه 184

4  ـ قرآن با صراحت تمام تجسس را در آیة فوق منع نموده است، و از آنجا که هیچگونه قید و شرطی برای آن قائل نشده نشان می دهد که این حکم مربوط به زندگی شخصی و خصوصی افراد است، و در زندگی اجتماعی تا آنجا که تأثیری در سرنوشت جامعه نداشته باشد نیز این حکم صادق است. اما روشن است آنجا که ارتباطی با سرنوشت دیگران و کیان جامعه پیدا می کند مسئله شکل دیگری به خود می گیرد، لذا شخص پیامبر( صلی الله علیه و آله ) مأمورانی برای جمع آوری اطلاعات قرار داده بود که از آنها به عنوان عیون تعبیر می شود، تا آنچه را ارتباط با سرنوشت جامعة اسلامی داشت برای او گردآوری کنند. و نیز به همین دلیل حکومت اسلامی می تواند مأموران اطلاعاتی داشته باشد، یا سازمان گسترده ای برای گردآوری اطلاعات تأسیس کند، و آنجا که بیم توطئه بر ضد جامعه، و یا به خطر انداختن امنیت و حکومت می رود به تجسس برخیزند، و حتی در داخل زندگی خصوصی افراد جستجوگری کنند. ولی این امر هرگز نباید بهانه ای برای شکستن حرمت این قانون اصیل اسلامی شود، و افرادی به بهانة مسئلة توطئه و اخلال به امنیت به خود اجازه دهند که به زندگی خصوصی افراد یورش برند، نامه های آنها را باز کنند، تلفنها را کنترل نمایند و وقت و بی وقت به خانة آنها هجوم ــــ آورند. خلاصه این که مرز میان تجسس و به دست آوردن اطلاعات لازم برای حفظ امنیت جامعه بسیار دقیق است، و مسئولین ادارة امور اجتماع باید دقیقآ مراقب این مرز باشند،‌تا حرمت اسرار انسانها حفظ شود، و هم امنیت جامعه و حکومت اسلامی به خطر نیفتد. ( تفسیر نمونه / جلد 22 / صفحه 187 )

1  ـ سوره همزه / آیه 1

2  ـ تفسیر نمونه / جلد 27 / صفحه 307 ذیل ترجمه آیه

3  ـ همان / صفحه 309

4  ـ همان / صفحه 310

1  ـ تحف العقول عن آل الرسول( ص ) /شیخ ابومحمد الحسن بن علی بن الحسین بن شعبه الحرانی / بیروت / مؤسسه الاعلمی / للمطبوعات / صفحه 88

2  ـ میزان الحکمه / جلد 9 / صفحه 4216

3  ـ همان / صفحه 4218

4 ـ همان

۵  همان

1  ـ غررالحکم و دررالکلم آمدی( رحمت الله علیه ) / سید هاشم رسولی محلاتی / قم / دفتر نشر و فرهنگ اسلامی / چاپ 2 / جلد 2 / صفحه 381

2  ـ همان / جلد 3 / صفحه 318

3  ـ میزان الحکمه / جلد 9 / صفحه 4220

4  ـ همان

5  ـ همان

6  ـ همان

1  ـ میزان الحکمه / جلد 9 / صفحه 4220

2  ـ‌ همان

3  ـ اصول کافی / جلد 2 / صفحه 207

4  ـ میزان الحکمه / جلد 9 / صفحه 4222

5  ـ همان / صفحه 4224

6  ـ همان 

1  ـ میزان الحکمه / جلد 9 / صفحه 4224

2  ـ همان / صفحه 4226

3  ـ مستدرک الوسایل / میرزا شیخ حسین نوری طبرسی / قم / نشر ستاره / چاپ 1 / جلد 2 / صفحه 111

1  ـ اصول کافی / جلد 3 / صفحه 168

1 ـ آفات زبان / محسن غفاری / تهران / انتشارات پیام آزادی / چاپ 3 / جلد 1 / صفحه 251